БАҲМАНЁР: Ман на вақти мушаххаси кори эҷодӣ дорам, на барои худ низомеву равишеро муайян кардаам
Ин мусоҳибаи се соли пеш аст, ки дар “Нигоҳ” чоп шуда буд ва имрӯз, ки зодрӯзи маъруфтарин насРнависи муосир Баҳманёр аст, бо каме ихтисор нашр мекунам. Умедворам мақбули хонандагон қарор мегирад.
Нахуст мехостем дар бораи қадамҳои аввалинатон ба наср донем. Маъмулан ҳар касе мехоҳад ба майдони адабиёт ворид шавад, аввал шеър мегӯяд. Шумо чӣ?
- Ман наметавонам гӯям, ки нависанда шудан ин орзуи кӯдакии ман буд. Зеро то синфи 5 ман аслан ягон китоб нахонда будам. На китоби бачагона ва на китоб барои калонсолон. Вақте дар синфи 5 таҳсил мекардам, падарам китобҳои гаронбаҳои зиёд ба хона оварданд, ки миёни онҳо китобе буд бо номи “Афсонаҳои халқи тоҷик”. Ман онро ончунон зиёд хондам, ки қариб пурра аз ёд карда будам. Баъди ҳамин китобхонии ман шуруъ шуд. Дар мактаби миёна хеле китобҳои зиёд мехондам, вале фикри нависанда шудан надоштам. Мегуфтам, биолог мешавам, чун рағбат ба омӯзиши табиату тамошои он зиёд доштам. Ҳатто дар мактаби миёна ба маҷаллаи русии “Юный натуралист» обуна шуда будам.
Мактабро хатм карда, ба факултаи биология ҳуҷҷат супурдам, вале, мутаассифона, аз озмун нагузаштам. Соли дигар бо хоҳиши падарам ба шуъбаи арабии факултаи шарқшиносӣ ҳуҷҷат супурдам ва хушбахтона, дохил шудам. Дар ин факулта қатори дигар устодон арабе ҳам дарс медод бо номи Ҳасан Иброҳими Наққош. Хеле марди донишманд ва фозил буд. Забонро хуб медонист, боз шеър ба арабиву форсӣ ҳам менавишт. Демидчик, гуфтанӣ муаллим доштем, ки таърихи адабиёти арабро дарс медод. Вай дар ҷараёни дарс мепурсид, ки аз адибони араб киҳоро хондаем. Ман номбар мекардам аз Ҷуброн Халил Ҷуброн то дигар намояндагони ин адабиёт, ки то ин замон хонда будам. Вай ҳайрон мемонд. Мепурсид, аз адабиёти рус бо асарҳои киҳо ошноӣ дорам. Ман ном мебурдам: Толстой, Тургенев, Гогол, Лермонтов, Пушкин, Фадеев ва дигарон. Вай дар тааҷҷуб мемонд ва мегуфт, ки то кунун ин хел донишҷӯро надида буд. Тақрибан ҳар касеро, ки ном мебурд, ман асаре аз вай хонда будам. Ва дар ин бора ба устод Мусулмонқулов ҳам гуфта будаст.
Дар курси се мехондам, ки ҳикояи “Оҳубарра”-ро навиштам, вале то дергоҳ ба чоп надодам. Муддате пас ба “Маориф ва маданият”, ки муҳаррири он Бӯринисо Бердиева буд, бурдам. Гуфтанд, баъд хабар гир. Ростӣ, дигар ҳатто фаромӯш кардам раваму пайгирӣ кунам. Аз миёни нашрияҳои он замон “Маориф ва Маданият”- ро ман ҳатман мехаридам ва мехондам. Ва ногаҳон як рӯз кушодам, ки дар саҳифаи 3 ҳикояи ман чоп шудааст ва хеле шод шудам, ки дар як нашрияи хеле ҷиддии вақт аввалин навиштаи ман рӯи чопро дид. Ва бо ҳамин навиштан сар шуд.
Ба касе пеш аз чоп онро нишон надода будам. Танҳо ба устод Мутеулло Наҷмиддинов, ки дар “Тоҷикистони советӣ” кор мекард, ҳикояи “Зови Карафса”-ро нишон додаам.
- Мегӯянд дар замони донишҷӯӣ шахсе, ки аз ҳама беш китоб мехонд, Баҳманёр буд. То куҷо ин гуфта ҳақиқат дорад?
- Рост, чун он замон вақту имкон бештар буд. Аммо баъде, ки ба Кумитаи киноматография ба кор даромадам, имконоти бештари мутолиа доштам. Ман он ҷо муҳандис-методист будам. Вақти зиёд ҳам доштам ва мерафтам ба шуъбаи абонентии китобхонаи ба номи Фирдавсӣ ва китоб мегирифтам. Он вақт ин шуъба ба ҳар кас китоб намедод. Бештар аспирантҳову кормандони илмӣ ҳаққи китоб гирифтан доштанд. Вале ба гуфтаи он замон, ман “через” кардаму ба ин шуъба аъзо шудам ва ин имкон медод, ки ҳар китобе хоҳам, бигирам ва баъди мутолиа баргардонам. Ин буд, ки дар ҳақиқат ҳар ҳафта ҳатто 4 ё 5 роман мегирифтам ва хонда бармегардонидам. Бовар намекарданд, ки ман дар ин як ҳафта ин 5 китоби калонро хонда бошам. Дар панҷ соле, ки дар Кумитаи киноматография кор мекардам, беҳтарин асарҳои насри оламро хондам.
Баъдан “Маориф ва маданият” ду тақсим шуду як бахши он “Маданияти Тоҷикистон” ном гирифт. Рӯзе як нафар гуфт, ки мехоҳӣ дар ин нашрия кор кунӣ. Қабул карданд. Муддати ду сол (солҳои 1983 - 1985) дар Либия тарҷумони арабӣ ба русӣ ва русӣ ба арабӣ будам. Баъди бозгашт ба ватан боз ба ҷои кори пешинаи худ омадам. “Маданияти Тоҷикистон” ба “Адабиёт ва санъат” табдили ном карда буд. Баъд маро ба “Садои Шарқ” даъват карданд. Мудири шуъбаи наср будам. Баъди беназмиҳо ду сол дар Маскав зистам ва баргашта ба Панҷакент омадам. Тахминан даҳ сол дар Панҷакент мондам. Баъде, ки оромӣ шуд, боз ба Душанбе баргаштам ва то ба ҳол дар “Садои Шарқ” ҷонишини сармуҳаррирам.
САРМАДДЕҲ ЯК РУСТОИ МУШАХХАС АСТ...
- Шумо як деҳаи хаёлӣ дар кунҷаки куҳистон бо номи Сармаддеҳ офаридед. Ҳикояҳои шумо ба сарнавишти ҳамин деҳаи хаёлӣ ва одамони он бастагӣ доранд. Ин силсилаҳикояҳо аслан ба мисли як романанд. Ин таври нигориш дар адабиёти ҷаҳон чӣ собиқа доштааст?
- Сармаддеҳ як деҳаи дар тахайюл офаридашуда аст ва ман кӯшидаам тақрибан бахши муҳими эҷодиётамро аз сарнавишти ҳамин деҳаву сокинони он мураттаб созам. Ва ин чизи наве нест. Дар адабиёти ҷаҳон ин гуна таҷрибаҳо будаанд, афроди зиёде талош кардаанд, ки макони тахайюлиро дар маркази эҷод қарор диҳанд. Масалан, Уилям Фолкнер, адиби бузурги амрикоӣ як музофотеро сохтаву номашро Ёкнапатова гузошта буд. Вай ҳатто харитаи онро кашидааст ва дар он харита муҳитеро, ки тасвир карданист, бо куҳу дарёву роҳу манзилгоҳи мардуму дигар мавзеъҳо инъикос кардааст. Ҳатто ботлоқҳову чангалзору дигар мавзеъҳоро ишора намудаву номбар кардааст. Баъдан инро дигар нависандагон истифода карданд. Масалан, Габриэл Гарсиа Маркес дар Макондо хеле тасвири ҷолиби як макони таърихии зисти як қабилаи хосро тасвир мекунад.
Дар адабиёти Шӯравии собиқ адиби арман Грант Матевосян Тсамакут ном рустоеро хеле ҷолибу пуробуранг тасвир кардааст. Адиби абхаз Фозил Искандар Чигеми худро сохт. Ва ман ҳам вақте Сармаддеҳро тасаввур мекардам, хаёлан харитаи онро кашида будам. Яъне, ман қабл аз он ки макону замони қаҳрамонҳои худро муайян кунам, аввал муҳити зисти онҳоро таъин карда будам. Масалан, Шераки Хол дар кадом тараф хона дорад, чӣ касест, аз кадом роҳ мегузарад ва чӣ мекунад. Манзили Парвонаи Шопур куҷост, Холдори Чилдурӯғ дар куҷо зиндагонӣ мекунад ва чӣ хислат дорад, Ороста, усто Шоҳаки Ранда, Моҳпора, Миршодӣ, Гузари болову поён, Кафкрӯд дар кадом қисмати Сармаддеҳ ҷойгиранд. Ё худ куҳу қуллаҳо, чашмаҳо, рӯдхонаҳо чӣ ном доранд ва дар кадом самт ҷойгиранд. Масалан, Шеданзо куҷост, руди Кафкрӯд дар куҷост ва кадом кӯчаву гузар бо он наздикӣ доранд ё мепайванданд, Тангӣ, Жарфи Вағнич, Рафи Бурсако, ҷари Кафтаро, куҳи Шонабурз, кӯяи Қаҳрабо, камари Гӯроба, Агмаддара... ва ҳамаи ин мавзеъҳоро ман медонам дар куҷоянд. Ва Самаддеҳро ман тавре мехостам тасаввур кунам, ҳамон гуна пешакӣ дар тасаввури худ офарида будам, ки чиро бояд чӣ гуна ба тасвир кашам. Яъне, Сармаддеҳ як рустои мушаххас, бо топонимикаи мушаххас ва қаҳрамонҳое, ки ман дар он ҷо кардаам, ҳама мушаххасанд. Ман медонам, он куҷост. Мегӯед, “Сармаддеҳ” романест, ки аз қиссаҳо иборат аст, дуруст. Ва ман ҳам дар китоби аввал онро ҳамин гуна навиштаам: яъне роман дар қисса ва ҳикояҳо. Онро метавон роман гуфт.
- Образҳо наметавонанд тахайюлӣ бошанд. Онҳоро аз куҷо мегирифтед?
- Баъзе чизҳоро шояд, ки ман дида, баъзеро шунида бошам. Ва ҳамаи инҳо дар маҷмуъ образро меофаранд. Вақте тасвири кампири Осуда пеш меояд, аллакай нависанда медонад, ки аз номи вай чӣ мебояд гуфт. Ва онро бо дигарон намешавад иштибоҳ кард. Чун кампири Осуда кампири Осуда аст, кампири Марям кампири Марям аст. Тарзи гуфту тарзи тафаккурашон фарқҳо дорад.
- Ҷойи шумо дар деҳа куҷост?
- Ман тасаввур мекунам, ки як нафаре рӯи боми баландтарини деҳа нишаставу назора мекунад, ба куҳу пуштаву руду дарёи он менигарад ва ҳамвора дар мушоҳидаву гузориш кардани рӯйдодҳо машғул аст. Хулоса, вай дрижёреро мемонад, ки як оркестрро идора мекунад.
- Оё шумо метавонед дар Сармаддеҳ зиндагонӣ кунед?
- Агар 20 ё 30 сол пеш мебуд, метавонистам. Он замоне буд, ки муҳити деҳа бароям бегона набуд. Аммо баъде, ки омадам шаҳр ва ба муҳити шаҳр одат кардам, дигар наметавонам гӯям, ки дар Сармаддеҳ метавонам зист. Муҳит дигар шуд, фазои зист тағйир ёфт. Акнун ман наметавонам дар муҳите, ки на барқ асту на тамошои телевизиону на дигар воситаи коммуникатсионӣ, зиндагонӣ кунам. Лекин он чӣ худам дар он муҳит сохтаам, хеле дӯст медорам. Виктор Пелевин, нависандаи рус вақте аз асарҳои ӯ ситоиш карданд, гуфтааст, ки журналистон ба муаллифи асарҳои нокомил ҳам бо меҳрубонӣ муносибат мекунанд. Асарҳои комил вуҷуд надоранд. Анҷоми онҳо ба ман писанд нест.
АСАРИ КОМИЛ ҲАМИН ҚУРЪОН АСТ, КИ ОНРО ХУДОВАНД ОФАРИДААСТ
- Шумо дар бораи асарҳои худ чӣ назар доред? Оё онҳо комиланд?
- Асари комил офаридаи худи Худованд аст. Аз назари ман асареро, ки инсон меофарад ҳич гоҳ комил номидан мумкин нест. Ҳатто асарҳои машҳуртарини олам, асарҳои Гомеру Дантеву дигаронро ҳам наметавон гуфт, ки комиланд. Асари комил ҳамин Қуръон аст, ки онро Худованд офаридааст. Ҳар он чизе, ки инсон меофарад, наметавон онро комил гуфт.
- Чиро омӯхтан номумкин аст ва чӣ худододист?
- Дар илми генетика ген гуфтанӣ истилоҳ аст. Дар гени инсон бисёр чизҳое ҳастанд, ки кодировка шудаанд. Шумо мехоҳед ё на, он рӯ мезанад ва ё дар ҳамон ҷо нобуд мешавад. Масалан, дар оилаи мо агар 6 нафар бошанд, дар байни мо фақат ман менависам. Ин алакай гинетикист. Амакбачаам Салими Зарафшонфар шоир шуд. Фикр мекунам, ин ҳам чизе буд, ки дар гени ӯ вуҷуд дошт. Вале бародаронаш ба ин роҳ нарафтанд. Як бародарзода дорам номаш Бахтиёр Аминӣ, бо забони русӣ шеър менависад, ҳарчанд гоҳ гоҳе бо тоҷикӣ ҳам менависад, вале аслан руснавис аст. Бубинед, ин ҳам ген аст, ки гуфтам. Яъне, ин дар хуни мо, дар гени мо будааст, ки аз як авлод се нафар рӯ ба қаламу дафтари эҷод овардаем. Ва инро хуни аҷдодиву мероси насл ба насл меноманд. Ген аз насл ба насл мегузарад, баъзан баъди даҳсолаҳову садсолаҳо он рӯй мезанад. Ва инро мегӯянд, истеъдоди худодод, яъне чизе ки аз азал сабт шуддаст ва хоҳу нохоҳ он рӯй мезанад. Истеъдоди модарзодиро ҳар кас дорад, Худованд ба ҳар инсон онро медиҳад. Аммо агар шахс пайи такмили он набошад, вай худ аз худ рушд намекунад, хушк мешавад, нобуд мегардад. Масалан, агар ман ҳамон китоби “Афсонаҳои халқи тоҷик”- ро намехондам, аз бар намекардам, мумкин буд тамоман бо роҳи дигар мерафтам ва мутолиаи ҳамон китоб буд, ки ба адабиёт омадам.
ЧАРО “ШОҲАНШОҲ”-РО НАХОНДАНД?
-Романи “Шоҳаншоҳ”-и шуморо нахонданд, инро худатон дар суҳбате бо ҳунарманди тоҷик Барзу Абдураззоқов гуфта будед. Чаро нахонданд? Бисёр ҳолатҳое шуда, ки асарҳои хубро мардум хеле баъд дарк мекунанд ва шояд “Шоҳаншоҳ”-ро ҳам қисмат чунин аст, ки баъдан хонанд ва шояд шумо саросема шудед, вақте мегуфтед онро нахонданд?
- Аз он нигоҳ, ки хонандаи имрӯз кам мехонад. Ва ман ки зиёд хондаам, мутолиаи зиёд доштам, бо як хондан ҳар асарро шояд зуд дарк кунам. Лекин хонандаи имрӯзаи тоҷик, ки кам мехонад, шояд ба як хондан онро дарк накард. Дар адабиёти ҷаҳон кам нестанд нависандагоне, ки баъзан бо вуҷуди маъруфият баъзе повесту романҳояшонро мардум нафаҳмиданд ва нахонданд. Мисол: Платонов, Булгаков... “Шоҳаншоҳ” романест, ки муддати панҷ сол навишта шуд. Ман намегӯям, ки онро нахонданд, хонданд, аммо теъдоди хеле кам. Аз ин рӯ, шояд баъди 20 ё 30 сол хонандаи зиёд пайдо кунад, шояд таваҷҷуҳ ба он бештар шавад, вале имрӯз он хонандаи худро пайдо накард. Ва иқрор ҳам бояд шуд, ки дар “Шоҳаншоҳ” тамсил хеле зиёд аст ва як иллати нафаҳмидани хонанда ҳам шояд ҳамин бошад, чун дар адабиёти муосири мо бо ин равия кам навиштаанд ва хонанда ҳам ба дарки он омода нест. Аммо чизи дигарро ҳам гӯям, ки аз назари ман бо вуҷуди зиёдии тамсил сужаи асар зиёд шавқавор аст. Ва хонандаро аслан ҳамин сужа ба худ мекашад. Ва хонанда ҳам ҳар гуна мехонад: яке барои сужа, дигаре барои фалсафаи асар ва сеюмӣ ба хотири он ки донад, ҳадафи муаллиф чист.
- Назаратон ба насри имрӯз чист?
- Насри имрӯз хуб аст. Қиссаву ҳикояҳое, ки имрӯз чоп мешаванд, ба талаботи адабиёти ҷаҳонӣ ҷавоб дода наметавонанд. Инҳоро адабиёти музофотӣ гуфтан мумкин аст.
ЯК БАРНОМАИ УМУМӢ НЕСТ...
- Шумо огоҳ ҳастед, ки асарҳои шуморо дар мактабҳо мехонанд?
- Корҳои дипломиву баъзан рисолаҳои илмӣ ҳам менависанд, ки мавзуъро аз таҳлили асарҳои ман гирифтаанд. Дар баъзе макотиби олӣ асарҳои маро барои хониши вежаӣ тавсия медиҳанд. Аммо ин як барномаи умумӣ нест, вобаста ба муаллимон аст, ки киро интихоб мекунанд. Он ки барномаи ҳатмии вазорати маориф бошад, ин гуна нест.
- Дар як суҳбати хоса яке аз адибони маъруфи мо гуфта буд, ки Баҳманёр худашро ҳайф кард. Худатон шарҳ диҳед, ки адиби маъруф чиро дар назар дошт.
- Шояд ин ишора ба он бошад, ки як муддат ман шароб зиёд нӯшидам. Хуб, инро пинҳон намедорам, чун ин ҳам як бахши ҳаёти ман аст, ки чуноне ишора кардед, дар ғоиби ман ҳам мегӯянд. Аммо баъзан овозаҳо бештар аз асли воқеъиятанд. Ҳатто аз Фаронса як тарҷумон дорем бо номи Стефан Друюне. Омад ва гуфт, бо ҳам мулоқот кунем. Мо дар ошхонаи Иттифоқ мулоқот кардем, қаҳва нӯшидем ва дар ҷараёни суҳбат зимнан гуфт, ки Баҳманёр, дар Фаронса овоза ҳаст, ки ту зиёд шароб менӯшӣ. Ин гуна овозаҳо вуҷуд доранд, ҳарчанд воқеъият ба ин ҳад нест.
- Низоми кории Баҳманёр чӣ гуна аст? Вақти мушаххаси эҷод дорад ё чизи дигар?
- Ман на вақти мушаххаси кори эҷодӣ дорам, на барои худ низомеву равишеро муайян кардаам. Ҳар вақт хостам, сари машинка мешинам ва менависам, нахостам ба мутолиаи китоб ё ба кори дигар машғул мешавам. Барои кори эҷодии ман ғалоғулаи кӯдакони нуҳошёна, ки ман дар ошёнаи шашум зиндагонӣ мекунам, садои хонатаъмиркунии ҳамсоягон, омадурафти одамон ва меҳмонони ханаам ҳатман халал мерасонанд. Ман на ҳамеша сари мизи кор нишаста метавонам.
- Ҳама мегӯянд, ки Баҳманёр барвақт кор меояд ва баъди нисфирӯзӣ ӯро касе пайдо намекунад. Ин чӣ сирр аст?
- Ман ҳатман ҳар рӯз соати 7 то 8 дар ҷойи кор мешавам. Вақте ман меоям, дар Иттифоқи нависандагон касе нест. Аксаран ба кор баъди соати нуҳу даҳ меоянд. Ман барвақт меоям, то нисфирӯзӣ ҳама кореро, ки бояд анҷом диҳам, анҷом медиҳам ва баъди нисфирӯзӣ меравам. Чаро? Аввал ин ки ҳар коре бояд карда шавад, инсон метавонад то нисфирӯзӣ анҷом диҳад. Баъди нисфирӯзӣ шумо хаста мешавед ва дигар ин, ки омадурафт ба утоқҳои корӣ зиёд мешавад, ки ин ҳам самаранокии корро поин мебарад.
- Китоби дӯстдоштаи Шумо?
- “Гулистон”- и Шайх Саъдӣ.
- Як нависандаи ҷавоне, ки хоҳад Баҳманёр шавад, бояд чӣ кор кунад?
- Ҳар кас мехоҳад Баҳманёр шавад, намешавад. Масалан, ман агар хоҳам ба ҳадди фалон адиби оламшумул бошам, наметавонам. Зеро ҳар кас бояд худашро созад, худаш бошад. Имрӯз садҳо касро медонам, ки номашон Баҳманёр аст. Шояд волидонашон ба хотири номи зебо будан онро интихоб кардаанд. Ва шояд дар ҳақиқат хостаанд нависанда ё шоири хуб шавад. Яке ҳам шуд, вале то чӣ поя мерасад, намедонам.
Суҳбати Бобоҷони ШАФЕЪ
