Рӯ ба илм. Ҳолати пиряхҳои мавзеи дараи Камароб дар китоби нав

 Дар даҳсолаҳои охир мониторинги пиряхҳо дар ҳудуди қаторкўҳи Қаротегин, аз ҷумла ҳавзаи дараи Камароб гузаронида нашудааст ва ҳолати кунунии онҳо арзёбӣ нагардидааст. Солҳои 60-70-уми асри гузашта бо мақсади омўзиши пиряхҳо дар ҳудуди Тоҷикистон таҳти роҳбарии Институти географияи Академияи илмҳои Иттиҳоди Шўравӣ якчанд экспедитсияи глятсиологӣ сурат гирифта буд ва натиҷаҳои ин таҳқиқот дар Феҳристи пиряхҳои Иттиҳоди Шўравӣ, ки 50 сол қабл нашр гардидааст (Каталог лендиков СССР, т. 14, 1971), оварда шудааст.

Дар солҳои охир таҳқиқоти глятсиологии нопурра дар ҳудуди Тоҷикистон асосан дар минтақаҳои кўҳистони Бадахшон гузаронида шудааст ва натиҷаҳои онҳо дар Ахбори миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба тағйирёбии иқлим дар солҳои 2002, 2005, 2008, 2014 ҷамъбаст гардидааст. Дар ахбори таҳиягардида оид ба ҳолати пиряхҳои ҳавзаи дарёи Камароб маълумот оварда шудааст.

Бо дарназардошти мавҷуд набудани маълумоти навин оид ба пиряхҳои ҳавзаи дарёи Камароб ҳолати ҳозираи онҳо тавассути тасвирҳои моҳворавӣ (Landsat ва Santinel) бо саҳеҳияти то 10-12 м (дар ҳолати моҳи августи соли 2018) арзёбӣ карда шуд ва бо мақсади ба даст овардани маълумоти муқоисавӣ маълумоти дар Феҳристи пиряхҳои Иттиҳоди Шўравӣ овардашуда, мавриди истифода қарор дода шуд.

Дараи Камароб дар қисмати шимолу шарқии қаторкўҳи Каротегин, дар ҳудуди арзи шимолии 39⁰07^,37.98^,,  -  39⁰13^,59.33^,,  ва тўли шарқии 70⁰12^,02.97^,, - 70⁰32^,17.48^,,  ҷойгир буда, дар қисмати шимол ба қаторкўҳи Зарафшон ва дар ғарб ба қаторкўҳи Ҳисор ҳамсарҳад аст. Баландии амудии дара аз самти ғарб ба самти шарқ меафзояд.

Ҳудуди асосии ҳавзаи дарёи Камароб дар баландиҳои 2000-3000 метр аз сатҳи баҳр ҷойгир шудааст. Баландии ниҳоии он дар қисмати рости маҷрои дарё (ҳавзаи дарёи Сорбоғ) 4274 метр аз сатҳи баҳрро ташкил медиҳад.

Яхбандӣ дар шакли ҳавзҳо, яхи дохили об ҳамасола зоҳир гардида, дар қаъри поёноби дарё дар давоми 15-20 рўз пайдо мешавад ва аз даҳаи дуюми декабр то даҳаи аввали моҳи феврал идома меёбад. Вобаста ба баландии амудӣ, тамоюли яхбандӣ меафзояд. Масалан, дар баландии 2000 метр раванди яхбандӣ аз охири моҳи ноябр шурўъ гардида, дар аввали моҳи март ба итмом мерасад.

Дар ҳавзаи дарёи Сурхоб масоҳати асосии пиряхҳо дар нишебиҳои кўҳии соҳили рости ин дарё ҷойгир шудаанд ва барои вазидани боди намнок дар самти шарқ, ҷараёни ҳаво қисман намии худро гум мекунад. Чунин ҳолат ба хати фирнавии (хати барфпўши) пиряхҳо таъсир мерасонад.

Баландии хати фирнавӣ дар пиряхҳо тағйирпазир буда, ба нишебии маҳалли ҷойгиршавӣ вобастагӣ дорад. Дар ҳавзаи дарёи Сангикар баландии хати фирнавӣ то 3780 м, дар ҳавзаи дарёи Сорбоғ ва Ярхич то 3880 м ва дар ҳавзаи дарёи Кўксу то 3990 м мерасад. Пиряхҳои қисмати чапи дарёи Сурхоб дар нишебиҳои вазиши шамол, дар шароити ноустувори сарчашмагирӣ мавқеъ доранд, вале хати фирнавӣ дар ин минтақа нисбатан поёнтар, ба ҳисоби миёна дар баландии 3630 м ҷойгир шудааст.

Пиряхҳои ин мавзеъ дар нишебиҳои сарди манзарҳои шимолӣ ҷойгиршудаанд ва ҳолати онҳо ба хусусиятҳои морфологии ин қисмати қаторкўҳ вобастагӣ дорад. Пиряхҳо шакли “овезон” дошта, аз девораҳо иборатандва аз самти болоии нишебӣ ба самти поён равона гардидаанд.

Вобаста ба мавқеи ҷойгиршавии минтақаи баландкўҳ, боришоти солона, градиенти амудӣ ва ҳаҷми боришот афзоиш меёбад. Дар ҳудуди Помиру Олой боришоти солона дар шакли барф дар баландии 2000 метр аз сатҳи баҳр 50% ва дар баландии 3000 м тақрибан 70% ташкил дода, дар баландии 4200-4300 м тамоми боришот аз барф иборат аст ва чунин ҳолат барои яхбандӣ шароити мусоидро фароҳам меоварад.

Ҷадвали 14 

Баландии миёнаи дарозмуддатии барф

дар ҳавзаи дарёи Камароб

Дар ҳудуди ноҳияи Рашт ҳарорати ҳаво дар фасли зимистон то-27⁰С паст меравад. Тибқи маълумоти географӣ, вобаста ба баландӣ ҳарорати ҳаво дар ҳар як 100 метр 0.73⁰С ва аз рўи хусусиятҳои физикии атмосферӣ 0.6⁰С паст мешавад (ҷадвали 15).

Ҷадвали 15

Градиенти тағйирёбии ҳарорат

Бо дарназардошти чунин қонуният, минтақаи аккумулятсияи (ҷамъшавии) пиряхҳо ба баландиҳои 3800-4000 метр аз сатҳи баҳр рост меояд.

Тибқи Феҳристи пиряхҳои Иттиҳоди Шўравӣ, дар ҳавзаи дарёи Сурхоб 534 пирях то 1.0 км² масоҳат дошта, масоҳати умумии онҳо 393. 3 км²  ташкил медиҳад (Каталог ледников СССР, т. 14, 1971).

Масоҳати асосии пиряхҳо (295.4 км²) дар қисмати шимолии минтақа, дар сарҳади қаторкўҳҳои Олой ва Зарафшон ҷойгир шудааст. Дар нишебиҳои ҷанубии қаторкўҳи Қаротегин масоҳати пиряхҳо 8.3 км², дар нишебиҳои шимолии қаторкўҳи Пётри 1 119.4 км² ва дар ҳудуди кўҳи Кабудкурум 1.0 км² –ро ташкил дода, дар ин минтақаҳо пиряхҳои калонҳаҷм мавҷуд нестанд.

Пиряхҳаи ҳавзаи дарёҳои Сангикар ва Сорбоғ дар Атласи пиряхҳои Тоҷикистон (намунаи кории ин Атлас соли 2019 таҳия карда шудааст) тибқи “Дастур оид ба таҳияи Феҳристи пиряхҳои Иттиҳоди Шўравӣ” рақамгузорӣ (аз 1 то 217) карда шудаанд.

Дар ҳавзаи дарёи Камароб 15 пирях мавҷуд аст (ҷадвали 17, №№200-215). Аз пиряхҳои №№200-206 шохобҳои дарёи Сорбоғ ва аз пиряхҳои №№207-211 шохоби асосии дарёи Камароб сарчашма мегиранд.

Дар маҷмўъ дар ҳавзаи дарёи Сорбоғ 285 пирях ба қайд гирифта шудааст, ки 114.8 км² масоҳат доранд ва 217-тои онҳо пиряхҳои хурд мебошанд.

Пиряхҳои ҳавзаи дарёи Камароб асосан экспозитсияи шимолӣ ва шимолу ғарбӣ дошта, аз рўи намуди морфологӣ ба пиряхҳои водигӣ, овезон ва нишеб мансуб мебошанд.

Чуноне, ки аз ҷадвали 17 бармеояд, дар ҳавзаи дарёи Камароб таназзулёбии пиряхҳо ба чашм мерасад. Муқоисаи маълумотҳои Феҳристи пиряхҳои Иттиҳоди Шўравӣ собит менамоянд, ки дар ҳавзаи дарёи Камароб масоҳати яхбандӣ коҳиш ёфтааст ва пиряхҳои №№200-215 амалан аз байн рафтаанд ва масоҳати онҳо 1.522 км²-ро ташкил медиҳад (ҷадвали17).

Таҳоюли коҳишёбии пиряхҳо дар ҳавзаи дарёи Камароб метавонад мувозинати экологиро дар экосистемаҳои кўҳӣ халалдор созад ва ба гуногунии олами набототу ҳайвонот таъсири манфӣ расонад.

Аз китоби “Дараи Камароб”, Душанбе соли 2020

Таҳияи Дилноза Ғаниева, Шуъбаи такмили ихтисос