Дохунда ва “Дохунда”-и Айнӣ
Аксаран касоне, ки романи машҳури устод Айнӣ «Дохунда»-ро хондаанд, шояд надонанд, ки калимаи “дохунда” чӣ маъно дорад. Дохунда, калимаи мураккаб, ки аз калимаҳои тоҷикии «додар» ва «хонда» («додархонда») таркиб ёфтааст. Дар байни қисме кўҳистониёни ҷануби Тоҷикистон (Вахё, Ховалинг, Муъминобод, Дарвоз ва ғ.) дар гузашта «дохунда» ба маънии «ошно», «ҷўра», «дўст» ва «рафиқ» истифода мешуд. Дар забони гуфтугўӣ ва адабии тоҷикӣ шаклҳои дигари ин калима- «модархонда» («модархун»), «падархонда» («падархун») низ мавҷуданд.
Қаблан чун мардикорони кўҳистонӣ ба шарҳои марказӣ (аз ҷумла Бухоро) барои кор мерафтанд, он ҷо якдигарро «дохунда» (ба маънии бародар) гуфта, муроҷиат мекарданд. Оҳиста-оҳиста ин калима миёни шаҳриён нуфуз ёфта, ба маънии мардикори кўҳистонӣ низ истифода мешуд.
Бо ғалабаи низоми Шўравӣ ин калима то маънии камбағали қашшоқ, пойлуч ва амсоли ин фуроварда шуда, дар адабиёти нав тарғиб мешуд (чунончи дар «Дохунда»- С. Айнӣ). Бад-ин маънӣ, ки дохундаҳоро баъдан Шўравӣ хушбахт кард. Оқибат калимаи мусбатмаънии дохунда дар шаҳрҳои тоҷикнишини Осиёи марказӣ (ва умуман адабиёт) мазмуни манфӣ пайдо кард.
Муаллиф: С. Табаров
Ва аммо «Дохунда»-и устод Айнӣ
Ва чун аз устод Айнии бузургвор ёд кардем, мехоҳем дар бораи романи “Дохунда”, ки яке аз маъруфтарин асарҳои ин нобиға мебошад, ҳикоят кнем. «Дохунда», нахустин роман дар адабиёти нави тоҷик ва Осиёи Марказӣ, ки С. Айнӣ солҳои 1927-30 таълиф намудааст. Бори нахуст соли 1930 бо сарсухани шарқшиноси рус А. М. Дяков дар шаҳри Қазон ба чоп расид.
Ин роман баъдан дар шаҳрҳои Самарқанд, Ленинград ва Душанбе чоп шудааст. Дар панҷ қисми асар муҳимтарин рўйдодҳо ва вазъи иҷтимоии халқи тоҷик дар 30 соли авали асри 20 тасвир шудааст. Романи «Дохунда» ба масъалаҳои сиёсию иҷтимоӣ ва ахлоқии он давра- муборизаи фақирони заҳматкаш баҳри озодӣ, расидан ба истиқлолияти миллӣ ва сохтмони ҷомеаи шўравӣ бахшида шудааст. Нависанда ҷараёни зиндагии мардуми шаҳру деҳотро дар партави муносибатҳои иҷтимоии табақаҳои гуногуни ҷомеа ва тазодду муқобилаҳои фикриву амалии онҳо тавассути амалиёту бархўрдҳои нақшҳои мусбату манфӣ чун Ёдгор, Гулнор, Бозор, Меҳрмоҳ, Абдуллохўҷа, Яъқуббой, Азимшоҳ, эшони Султон, Алимардони ясавул, Иброҳимгаллу бо тамоми мураккабӣ нишон додааст. Таҳқиқи мавзўи бузурги таърихӣ, тасвири силсилаи воқеаҳои сиёсию иҷтимоӣ ва тасвири ҳаракати таърихии мардуми тоҷик дар роҳи эъмори ҷомеаи нави сотсиалистӣ ба «Дохунда» вусъати эпикӣ бахшидаанд.
Дар «Дохунда», вобаста ба шароити идеологии даврони шўравӣ, ҷанбаи синфии тасвир басо қавӣ аст. Аз ин рў намояндагони табақаҳои болоии ҷомеа, ки тавонгар, доро ва соҳиби милку сармояанд, хама чун тимсоли манфӣ тасвир шудаанд, ки бо ҳарисӣ, риёкорӣ ва чашмгуруснагӣ ҳаёт ба сар мебаранд. «Дохунда» аз мулоқоти ҳаяҷонбахши образҳои асосӣ - Ёдгору Гулнор дар Дараи Ниҳон оғоз меёбад. Дар «Дохунда» баъзе шахсҳои (персонажҳо) мусбат (масалан Абдуллохўҷа) бо номи аслӣ омадаанд, баъзе қаҳрамонон прототип доранд. Персонажҳои манфӣ, саркардаҳои босмачиён ва роҳбарони ғоявии онҳо- Иброҳимбек, Фузайлмахсум, Давлатмандбӣ, Дониёл, эшони Султон, Анварпошо, Орифов, Усмон Хўчаев, Алӣ Ризо, Салимпошо ва дигарон бо номи худ зикр ёфтаанд.
Дар студияи «Тоҷикфилм» аз рўи «Дохунда» (соли 1956, коргардон Б. Кимёгаров) филм таҳия шуд. «Дохунда» ба забонҳои ўзбекӣ (1932), русӣ (1934), украинӣ (1934) ва баъдан ба забонҳои гуногуни дунё, ба мисли ҳиндӣ, қазоқӣ, малайӣ, уйғурӣ тарҷумаву чоп гардидааст.
Ин асар дар баробари олимони тоҷик С. Табаров, М. Шакурӣ, А. Сайфуллоев, Б. Нозимов, А. Раҳматуллоев таваҷҷуҳи Е. Штенберг, О. Орестов, М. Шевердин, И. Брагинский, Л. Пинхасик, Е. Ф. Ребрик ва дигар адабиётшиносон ва шарқшиносони хориҷиро ҷалб намуд, ки онҳо романи «Дохунда»-ро аз ҷиҳати ғоя, хусусиятҳои эстетикию иҷтимоӣ ва воқеанигории таърихӣ ба бархе аз осори Л. Н. Толстой, О. Балзак, Мелников- Печорский, М. Горкий дар поя гузоштаанд.
Бозчоп аз Энсиклопедияи миллии тоҷик. – Душанбе, 2017. – Ҷ.6. – С. 184.
Муаллиф: А. Кўчаров
Дар бораи “Дохунда” дар китобхонаи миллӣ ин матлабро ҳам метавонед бихонед:
Дохунда; Роман. – Душанбе: Ирфон, 1984. – 432 с.
Сарбозӣ: Аз романи «Дохунда». – Сталинобод: Нашрдавтоҷик, 1936. – 40 с.
Дохунда; Роман. – Тошкент: Сталинобод: Нашрдавтоҷик, 1930. – 380 с.
Айёми тобистон: Аз романи «Дохунда» // Чор фасл. – Душанбе, 1964. – 43 с.
Мадраса. Аз ҳаёти Бухорои давраи амирӣ: Аз романи «Дохунда». – Тоҷикистони сурх, 1936. – 10 январ; 6-10 март.
Шарифзода, И. Устод С. Айнӣ ва ҳаракати басмачигарӣ: Чанд андеша дар ҳошияи романи «Дохунда» // Омўзгор. – 2019. – 23 май.
Шарифзода, И. Муносибати устод Садриддин Айнӣ ба ҳаракати босмачигарӣ: Чанд андеша дар ҳошияи романи «Дохунда»-и устод Айнӣ // Адабиёт ва санъат. – 2019. – 23 май.
Таҳияи Фируза Восиева
корманди шуъбаи библиографияи миллӣ
