Салом ва дуруд

“Салом” яке аз пурмаънотарин калимаҳои арабии иқтибосӣ дар забони мост, ки ҳамтои куҳани тоҷикии он "дуруд" мебошад. Ҳама маъноҳои аслӣ ва маҷозии “салом” мусбат аст: сулҳ, оштӣ, дуруд, саломат, поку барӣ будан аз айбу нуқс, итоат, хайру хубӣ ва ғайра. Ислом низ аз ҳамин реша аст.
Зоҳиран маънои ин калима ба ҳар яки мо ошност ва зарурати баррасии он дар миён нест, аммо сабаби руҷуъ ба ин мавзӯъ он шуд, ки боре як барномаи радиоӣ махсуси баҳс дар мавриди “салом” ва навъи корбурди шифоҳӣ ва катбии ин калима дар танҳоӣ ва дар таркиби ҷумла буд ва бо ин суол ба инҷониб низ муроҷиат шуд. 
Бояд гуфт, ки ба ин мавзӯъ бештар аз дидгоҳи ахлоқӣ ва одоб (этика) назар шудааст, чун “салом” ва салом додан муқаддима ва тоҷи одоб аст. Ин мавзӯъ дар ҳама рисолаҳои ахлоқии куҳан ва нав муфассал баррасӣ шудааст ва ба назар мерасад, ки риояи сиҳҳати забонии ин калима ҳам ҷузъи аввали ин одоб мебошад. Яъне, дуруст, ба сароҳат, лаҳну оҳанги муносибу шоиста ва бо самимият баён кардани он, ки беш аз ин фаротар аз доираи баҳси мост.
Аммо баҳси мазкур бештар сари ин нукта буд, ки баъзеҳо мегӯянд, танҳо “салом” гуфтан раво нест ва бояд “ассалому алайкум” гуфт ва баъзан намунаҳои беш аз инро ҳам ёдоварӣ менамоянд. Дар ин маврид лозим ба зикр аст, ки сурати такмилии салом ҳамроҳ бо таҳийёт бахше аз намоз аст, ки онро дар байни мардуми тоҷик бештар ба калимаи қадими тоҷикии “дуруд” (“Аттаҳийёт бо дурудҳояш”) баён мекунад ва бо таркиби “ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва баракотуҳ” поён меёбад ва касоне, ки ба ин маориф наздиканд, дар салом бар якдигар низ ҳамин таркибро ба кор мебаранд. 
“Салом”, “ассалом” ба сурати танҳо аз замонҳои куҳан корбурд доштааст. Ҳам дар назм ва ҳам дар наср:
Магар бо дуруду салому паём,
Ду кишвар шавад з-ин сухан шодком.
(Фирдавсӣ)
Саломе чу бӯйи хуши ошноӣ,
Бар он мардуми дидаи рӯшноӣ.
(Ҳофиз)
Ассалом, эй олами асрори Раббулоламин,
Вориси илми Паямбар, фориси майдони дин.
(Мӯҳташами Кошонӣ)
Дар айни ҳол бояд қайд, кард, ки “салом”-и танҳо дар мавқеъи масдар ва исм ҳам меояд ва дар таркибҳои “салом кардан, салом додан, салом гуфтан” ин нукта равшан аст ва вақте мегӯянд “ман салом кардам” метавонад ин хабарро бирасонад, ки “ман ба касе гуфтам: “ассалому алайкум” ва беш аз ин ҳам.
Аммо дар баёни салом он чи табдил ба ғалати ъом шуда ва борҳо аз расонаҳои умумӣ низ ба гӯшу чашм расидааст, ин аст, ки мегӯянд “саломат бар алейк” ё “алейкат бар салом”, ки ҳеч маъно надорад. Асли баён он аст, ки гӯянд “ассалому алайкум” ва “ва алайкум ассалом”, ки аввалӣ аз се ва дувумӣ аз чор ҷузъ (калимаҳои арабӣ) иборат аст: “ассалом+ъалай+кум” “салом+бар+шумо” ва “ва+ъалай+кум+ассалом” “ва (низ, ҳамчунин) +салом+бар+шумо”, ки дар мавриди дувум бидуни “ва” ҳам имкон дорад. 
Ба сурати танҳо “ассалому(н)+ъалай+к(а)” “ва+ъалайк(а)+ассалом” низ вуҷуд дорад, ки “салом+ бар+ту” ва “ва (низ, ҳамчунин)+салом+бар+ту ” мешавад:
Сунбула бо ёсуман гуфт: саломун алайк,
Гуфт алайк-а-ссалом, дар чаман ой, эй фато.
Ту мехиромию хуршеду моҳ дар пайи ту,
Ҳамедаванд, ки эй хушлиқо, салом алайк.
(Мавлоно)
Ҳамчунин саломун алайҳ, саломун алайҳо, саломун алайҳум, саломун алайҳумо низ марсум аст, ки вобаста ба замир (бандакҷонишини шахс), шумора ва ҷинси он мебошад ( алайҳ бар ӯ, алайҳо бар ӯ (зан), алайҳум бар онҳо, алайҳумо бар онҳо (ду нафар)) ва ин таъбирҳо асосан барои дуруд фиристодан бар равони бузургон истифода мешаванд.
Алайк гуфтан (гирифтан) ба маънои ҷавоби салом собиқа дорад.
Шахсе ки посухи саломро медиҳад, зеҳнан метавонад “салом”-и мухотабашро дар назар бигирад ва танҳо бигӯяд “ва алайкум” (ва низ бар шумо), яъне ҳамон салом, ки додед. Дар хусуси назокати корбурди ин шева аз Паёмбар (с) ривояти омӯзандаест, ки авҷи одобро нишон медиҳад. Дар ин ривоят омада, ки Паёмбар (с) дар роҳ бо ҳазрати Ойиша (р) мерафтанд, ки аз назди онҳо ҷамъе аз нохайрхоҳон гузаштанд ва хитоб ба онҳо гуфтанд: “Ассому алайкум”. Паёмбар (с) бо чеҳраи боз ва тамкин фармуданд: “Ва алайкум”. Аммо ҳазрати Ойиша (р) барошуфтанд ва бар онҳо хитоб карданд: “Сом (марг), бар шумо, (сам) заҳр бар шумо...” Баъди дур шудани онҳо Паёмбар (с) фармуданд: Набоист ба онҳо бо хушунат ҷавоб бидиҳӣ, ман гуфтам “ва алайкум” яъне “ҳамчунин бар шумо”, ҳарчи дода буданд бар онҳо баргашт. 
Дар ин ривоят ишорати нозукест, бар риояти каромати салом ва ҳамчунин ин маъно, ки шояд мавридҳое сӯитафоҳум роҳ ёбад ва бо иктифо ба “ва алайкум” мавзӯъ ҳал мешавад ва мақоми волои посухдиҳанда маҳфуз мемонад.
Дуруди тоҷикӣ беш аз саломи арабӣ маънои қудсӣ пайдо кард ва ағлаб бар равони бузургону покон фиристода мешуд. Бино бар ин як шоири афғонистонӣ ҳам барои шеъре ки дар он "Дуруд бар Ленин" гуфта буд, мавриди ситези шадиди мардуми Афғонистон қарор гирифт. 
Хулоса: Дар хитоб: Салом, ассалом, ассалому алайкум; дар ҷавоб: салом, ассалом, ва алайкум, ва алайкум ассалом ҳар яке саҳеҳ мебошанд ва ҳар нафаре ҳам метавонад бо таваҷҷуҳ ба муҳит ва фазои маънавию фарҳангӣ аз он чи дар суннатҳои хубу саҳеҳ ҳаст, ҷузъе бар он биафзояд, берун аз такаллуф ва таассуб.

Рустами Ваҳҳоб
устоди ДМТ